BAGUIA-Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes, iha loron 15 fulan-Junu 2016 foinlalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira kona-ba problema rai iha Suko Ossohuna, Postu Administrativu Baguia Munisipiu Baucau.

Iha senseblizasaun ne’ebé hetan partisipasaun másimu hosi komunidade sira inklui mós lideransa komunitária sira hosi Suku Vizinu hanesan Afoloicai, ho Suku Haiconi Postu Administrativu Baguia no Ofisiais Polisia Suku hosi Suku hiran ne’e nian ne’e, SETP husu ba komunidade sira hodi labele halo problema kona-ba rai.

Iha senbseblizasaun ne’ebé maka hala’o iha sede suku Ossohuna ne’e SETP hateten, problema rai hahuu mosu iha tempu kolonializmu portugés no tempu okupasaun Indonesia nian, tanba estadu ho komunidade sira iha tempu ne’ebá foti komunidade sira nia rai hodi halo administrasaun estadu nian.

Iha tempu okupasaun Indonesia nian tuir Jaime, problema rai komesa aumenta, tanba maluk sira halai ba ai-laran no sira nia rai ema okupa, no forsa Indonesia nian sira kumesa muda komundiade sira hosi area rurais ba iha sidade hodi bele fasil atu kontrola.

Iha biban ne’e Sekreáriu Estadu ne’e husu ba komunidade no instituisaun sira ne’ebé maka uza uma no rai estadu nian tenki ba rejistu iha terras propriedade hosi bele halo kontratu arrendamentu ho estadu.

Jaime hateten, ba rai sira ne’ebé maka uluk iha tempu Indonesia hetan sertififikadu hak guna banggunan no hak guna usaha konforme duransaun tempu ne’ebé maka tau iha sertifikadu nia laran kuandu remata ona tenki ba ko’alia fali ho estadu hodi bele halo renovasaun ba kontratu.

“Hanesan jerasaun foun tenki buka meius oinsá atu labele halo problema kona-ba rai, tanba ita nia nasaun ne’e halulik ona ho ruin no ran maluk sira ne’ebé maka fó aan ba mate tanba libertasaun,” tenik Jaime.

Iha senseblziasaun ne’ebé hala’o tanba inissiativa lidenransa komunitária Suku Ossohuna nian ne’e SETP hateten, iha artigu 54 ko’alia kona-bá Diretru ba Propriedade Privada, artigu 58 ko’alia kona-bá Hela-Fatin no artigu 141 ko’alia kona-bá Rai.

Jaime hateten iha artigu 54 konstituisaun RDTL nian hanesna iha sesaun dahuluk nian hateten, Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk wainhira sei moris no mós wainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Sesaun rua hateten Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál, nune’e mós sesaun tolu fo hateten mos ba ita katak, Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

No sesaun haat hosi artigu 54 ne’e nian maka hateten, ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

Iha biban ne’e SETP esplika mós ba komunidade sira kona-bá artigu 58 ne’ebé maka ko’alia kona-bá hela-fatin, iha artigu ne’e hateten, ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár.

Nune’e mós iha artigu 141 ko’alia kona-ba rai ne’ebé iha artigu ne’e hateten Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida.

Nia hateten, maske iha konstituisaun fó garantia ba sidadaun idaidak hodi bele iha direitu ba rai pedasuk ida, maibé, oinsá maka halo ema labele kumprende sala, hodi labele uza sasan ne’ebé maka konsidera estadu nian sai fali hanesan privadu. Tanba ne’e iha 2003 Parlamentu nasionál aprova tan lei Nú.1/2003 ne’ebé ko’alia kona-bá rai no uma inklui mós sasan sira ne’ebé maka estadu porttugés ho estadu Indonesia hosik hela, estadu Timór-Leste liuhosi Diresaun Nasionál Terras Propriedades Maka administra provizoriamente.

Maske iha lei Nú.1/2003 hateten hanesan ne’e maibé oinsa maka atu bele fó legalidade ba sidadaun sira nia okupasaun ba sasan estadu nian sira ne’e maka ihatan dekretu lei nú.19/2004 hodi bele fó legalidade ba sidadaun sira nia okupasaun liuhosi kontratu arrendamentu ho estadu.

Haensan uma-na’in Xefe Suku Ossohuna, Antonio Aparicio Guterres haeteten nia parte konvida SETP halo Senseblizasaun iha Suku refere tanba iha area ne’e iha mós problema ne’ebé boot liu maka problema rai, tanba ne’e maka sira hato’o sira nia pedidu ba iha DTP Baucau iha 2014 hodi bele halo senseblizasaun.

Nia hateten, ho prezensa SETP nian ne’e komunidade sira bele rona direita kona-ba rai no uma ne’ebé maka bele sai na’in ba sira no ida ne’ebé maka labele sai na’in ba sira.

Iha biban ne’e Xefe Suku husu ba komunidade sira hodia bele rona diadiak saida maka sei hato’o hosi SETP, no husu ba komunidade sira hodi bele hato’o sira nia prekupasaun ne’ebé durante ne’e sai hanesan problema ba iha sira nia moris hodi bele hetan ninia solusaun.

Durante senseblizasaun iha Suku Ossohuna komunidade sira hosi suku refere prekupa liu kona-ba rai sir ane’ebé maka na’in hosik hela no ema seluk ba okupa hodi sai na’in no rai sira ne’ebé maka estadu nian maibé komunidade sira uza hodi sai nain ba rai refere.*