SAME-Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes iha loron 23 fulan-Novembru 2016 foin lalais ne’e ba hala’o senseblizasaun ba komunidade sira kona-bá problema rai iha Aldeia Lotis, Suku Daisua Postu Administrativu Same, Munisipiu Manufahi.

Iha Senseblizasaun ne’ebé maka hala’o draunte loron ida ne’e SETP husu ba komunidade sira, labele hadau malu rai, tanba hanesan timor-oan presiza hametin nafatin unidade ne’ebé maka lideransa nasaun nian sira kria ona.

Nia hateten, probelma rai kumesa mosu bainhira estadu portugés no estadu Indonézia nian mai halo invazaun no okupsaun iha TL, tanba sira foti komunidade sira nia rai hodi halo sira nia administrasaun, nune’e mós portagés ho Indonézia nia komunidade sira mós okupa komunidade sira nia rai hodi halo sira nia hela fatin.

Haree ba problema rai ne’ebé estadu portugés ho Indonézia sira hosik hela ne’e maka iha 2002 hamosu artigu 54 konstituisaun RDTL ninan ne’ebé maka ko’alia kona-ba direitu ba propriedade privada, ho nia seksaun haat, mak hanesan, Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk wainhira sei moris no mós wainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Iha seksaun rua ba artigu ne’e nian fó hanoin ba ita katak, Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál, seksaun tolu hateten, Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

Nune’e mós iha seksaun haat hateten, Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian, haree ba seksaun ne’e hatudu momoos katak, ema estranjéiru la iha direitu ba rai pedasuk ida iha Timór-Leste.
Maske lei dehan ema hotu iha direitu ba rai pedasuk ida miabé tuir Jaimé, bainhira okupa rai abandonadu sira ne’e lei la fó dalan. Tanba ne’e bainhira atu hetan ninia legalidade tenki bat rata ninia dokumentus iha terras propriedades hodi bele halo kontratu arrendamentu ho estadu.

Tuir iha fatin hanesan membru governu ne’e esplika mós, uluk beiala sira la iha problema rai tanba rai nia valór ekonomia seidauk iha. Maibé agora tanba deita rai pedasuk ida mós bele hasai ema nia vida, ne’e akontese tanba deit rai nia valór ekonomia komesa iha tanba dezenvolvimentu hauu mosu iha fatin-fatin, liu-liu iha sentru sidade nian sira.

Iha biban ne’e Eis diretór Nasionál Terras Propriedade ne’e mós mensiona katak, haree ba problema rai estadu abandonadu sira ne’ebé maka ita nia sidadaun sira okupa tuir idaidak nia hakarak ne’e mak iha tinan 2003 hodi hamosu tan lei Nú. 1/2003 nian ne’ebé maka ko’alia kona-ba lejislasaun rai nian, no iha lei ne’e mós hateten rai ho uma estadu abandonadu sira ne’ebé maka esatdu portugés ho estadu Indonézia hosik hela, estadu Timór-Leste liuhosi Diresaun Nasionál Terras Propriedades mak administra provizoriamente.

Lia lejislasaun rai nian ne’e hamosu mós dekretu lei Nú. 19/2004 fó dalan ba sidadaun sira ne’ebé maka okupa rai no uma esatdu nian sir abele ba halo kontratu arrendamentu ho estadu. Lei nu 12/2005 koalia kona-ba privadu ho privadu bele halo kontratu arrendamentu no iha lei ne’e mós iha artigu balu ne’ebé maka ko’alia kona-bá mediasaun nian.

Iha biban ne’e SETP mensiona mós kona-bá artigu 58 konstituisaun RDTL nian ne’ebé maka ko’alia kona-bá Hela-fatin, no iha artigu ne’e hateten, Ema hotu iha direitu ba nia án, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár.

No artigu 141 ko’alia kona-bá rai. No iha artigu ne’e hateten, Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida. Tanba ne’e husu ba komunidade sira ne’ebé maka iha rai luan tenki hamoris ninia funsaun sosiál hodi estadu labele foti, selae bazeia ba artigu 54 konstiotuisaun RDTL seksaun daruak nian, estadu sei foti.

Hanesan uma-na’in Xefe Suku Daisua, Alexandrino Tilman hato’o agradesementu ba SETP ho nia kometiva, tanba bele ba halo senseblizasaun ba komunidade sira iha daisua.

Rai mak hanesan parte importante iha ema nia moris, tanba ne’e informasaun kona-bá rai importante tebes ba komunidade sira hodi bele rona, no nia mós husu ba partisipante sir abele fahe mós informasaun ne’ebé maka sira hetan ba maluk sira ne’ebé maka la partisipa.

Xefe Suku ne’e hateten, iha ninia suku laran iha problema rai barak, maibé tanba prezensa SETP nian probelma ne’ebé maka durante nee komunidade daisua infrenta bele hetan ninia solusaun.

Hanesan komunidade João Noronha husu ba SETP hodi bele haree mós problema kona-ba rai kultura no rai eransa, no oinsa ho sira ne’ebé maka okupa tiha ema seluk nia hela fatin ba fa’an tutan fali ba ema seluk.

Iha senseblizasaun ne’ebé maka hala’o iha aldeia Letis ne’e hetan partisipasaun hosi Sekretáriu Estadu Terras Propriedades, Xefe Departementu DABIE, Reprezenta Diretór Nasionál DNTPSC, Diretór Terras Prorpiedades Munisipiu Manufahi, nune’e mós hetan partisipasaun másimu hosi komunidade inklui mós OPS no lideransa komunitária.*