ALAS-Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xaver Lopes iha loron 24 fulan- Novembru 2016 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira iha suku umaberloik postu administrativu Alas Munisipiu Manufahi.

Iha senseblizasaun ne’ebé hala’o iha sede suku umaberloik nian ne’e SETP husu ba komunidade sira ne’ebé iha problema kona-ba ba rai tenki buka malu tuur hamutuk hodi bele rezolve tuir familia. Bainhira halo problema ba malu, sei la fó solusaun ne’ebé mak diak ba parte rua.

Jaime hateten, rai prinsipál ba ema nia moris, tanba rai mak sidadaun hotu hakas-án hodi ukun-án, rai mak baze ba ekonómia, no rai mak huun ba ema nia moris hodi bele hatutan sidadaun sira nia moris.

Membru governu ne’e esplika mós katak, haree ba kotuk liuliu iha tempu beiala sira valór ekonomia rai nian seidauk iha. Nune’e bainhira iha lia fetosan-umamane nian ruma sira lori rai mak hori bele troka ho animal sira.

Maibé rai komesa iha nia valór ekonomia bainhira portugés mai hodi ukun Timór, tanba iha momentu ne’ebá sira presiza rai hodi harí sira nia Administrasaun iha teritóriu Timór nian, tenik Jaime.

Tanba ne’e tuir Jaime, iha tempu portugés nian, prosesu sukat rai komesa la’o hodi fó-sai sertifikadu ba nia sidadaun sira ho nia totál 5.000, sertifikadu hirak ne’e mak hanesan sertifikadu albara konsesaun por aforamentu ho ninia estatuto ne’ebé provizoriu nune’e mós estadu portugés momentu ne’ebá produz mós bulletin offisiál sira.

No hahú hosi Indonezia halo invazaun mai Timór estadu indonézia nian prodúz mós sertifikadu ba nia sidadun sira ho nia totál rihun limanulu-resin, sertifikadu sira ne’e mak hanesan sertifikadu Hak Milik, Hak Guna Usaha, Hak Guna Banggunan no Hak Sewah.

Tanba ne’e problema rai kumesa mosu iha okupsaun nian, tanba estadu Indonézia no portugés foti komunidade sira nia rai hodi bele halo sira nia administrasaun no nia komunidade saira mos kumesa okupa komunidade sira nia ri hodi sai nain ba fatin sira ne’ebé maka la’ós sira nian.

Haree ba problema okupasaun nian hirak ne’e, tuir Jaime, iha 2002 liuhosi asembleia konstituante kria Lei Inan Konstituisaun RDTL nian hodi tau mós artigu 54 hodi bele ko’alia kona-bá sidadaun sira nia direitu ba propriedade privada.ho ninia seksaun haat, mak hanesan, Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk wainhira sei moris no mós wainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Iha seksaun rua ba artigu ne’e nian fó hanoin ba ita katak, Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál, seksaun tolu hateten, Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

Nune’e mós iha seksaun haat hateten, Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian, haree ba seksaun ne’e hatudu momoos katak, ema estranjéiru la iha direitu ba rai pedasuk ida iha Timór-Leste.
Maske lei dehan ema hotu iha direitu ba rai pedasuk ida miabé tuir Jaime, bainhira okupa rai abandonadu sira ne’e lei la fó dalan. Tanba ne’e bainhira atu hetan ninia legalidade tenki ba trata ninia dokumentus iha terras propriedades hodi bele halo kontratu arrendamentu ho estadu.

Iha biban ne’e Eis Diretór DNTPSC ne’e mós mensiona katak, haree ba problema rai estadu abandonadu sira ne’ebé maka sidadaun sira okupa tuir idaidak nia hakarak ne’e mak iha tinan 2003 hodi hamosu tan lei Nú. 1/2003 nian ne’ebé maka ko’alia kona-ba lejislasaun rai nian, no iha lei ne’e mós hateten rai ho uma estadu abandonadu sira ne’ebé maka esatdu portugés ho estadu Indonézia hosik hela, estadu Timór-Leste liuhosi Diresaun Nasionál Terras Propriedades mak administra provizoriamente.

Iha lejislasaun rai nian ne’e hamosu mós dekretu lei Nú. 19/2004 fó dalan ba sidadaun sira ne’ebé maka okupa rai no uma esatdu nian sira bele ba halo kontratu arrendamentu ho estadu. Lei Nú. 12/2005 koalia kona-ba privadu ho privadu bele halo kontratu arrendamentu no iha lei ne’e mós iha artigu balu ne’ebé maka ko’alia kona-bá mediasaun nian.

Iha biban ne’e SETP mensiona mós kona-bá artigu 58 konstituisaun RDTL nian ne’ebé maka ko’alia kona-bá Hela-fatin, no iha artigu ne’e hateten, Ema hotu iha direitu ba nia án, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár.

No artigu 141 ko’alia kona-bá rai. No iha artigu ne’e hateten, Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida.

Hatan ba prekupasaun komunidade sira nian kona-ba rai kultura no rai ho uma transmigrasaun nian SETP husu ba komunidade hirak mak hela iha rai transmigrasaun nian nafatin hela iha ne’ebá no sei bele sai na’in ba fatin refere bainhira lei rai nian aprova no hetan promulgasaun hosi Prezidente, tanba lia Lei rai nian ne’ebé mak oras ne’e hosi Komisaun A Parlamentu Nasionál deskute hodi pasa ona ba artigu 11 ne’e, hateten sidadaun sira ne’ebé maka hela iha rai nia laran hahuu hosi dezembru 1998 ba kraik bele iha direitu ba sira nia hela fatin, maibé tenki tuir lei.

Iha senseblizasaun ne’e Xefe Suku Uma Berloic, Antonio da Costa Magalhaens, hato’o ninia agradesementu ba SETP ho nia ekipa tanba bele hala’o senseblziasaun kona-ba problema rai nian iha sira nia suku.

Durante ne’e komunidade sira presiza tebes informasaun sira kona-ba rai nian iha suku refere, tanba sempre mosu dezentendementu entre komunidade sira kona-ba problema rai.

Durante senseblziasun komunidade sira prekupa liu-liu kona-bá rai transmigrasaun nian, tanba iha suku refere fatin ba transmigrasaun nian iha rua, no transmigrasaun hirak mak uluk estadu indonézia entrega ona uma no rai ba sira ne’e, sir abele iha direitu ba fatin hirak refere eh lae.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP