BALIBO,COWA-Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes, iha loron 25 fulan-Abríl 2017 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira iha suku cowa, postu Administrativu Balibo Munispiu bobonaro hodi ko’alia kona-ba lejislasaun rai no proriedade.

Iha senseblizasaun ne’ebé hetan partisipasaun masimu hosi komunidade sira, Prezidente Autoridade Munisipiu Bobonaro no komandante PNTL munisipiu Bobonaro ne’e SETP hateten, probelam rai akontese hahuu ona hosi tempu portugés sira nian, tanba estadu portugés nian sira komesa foti komunidade sira nia rai hodi halo sira nia adimistrasaun ihateritóriu, nune’e mós iha tempu Indonesia nia probelema hanesan akontese, tanba estadu Indonesia ho nia komunidade sira foti ema nia rai hodi halo sira nia administrasaun.

Jaime hateten, Banhira invazaun Indonesia mai timor, hamosu ona problema kona-ba rai, tanba nia foti rai no uma sira mak estadu portugés hosik hela hodi halo sai fali ninia administrasaun.

Tanba ne’e tuir Jaime, iha tempo portugés rai la folin maibé iha tempu Indonézia nia rai komesa folin, tanba ne’e halo problema rai kumesa mosu, nune’e mós Estadu Indonézia ho nia militár sira muda obrigatoriu komunidade sira mak hela iha area izoladu sira ba iha sidade hodi bele kontrola.

Tanba lia-fuan ukun rasik aan ema barak mak fo nia vida hodi sosa. Tanba nee hanesan sidadaun tenki konserva didiak liafuan nee hodi labele halo probelma kona-ba rai.

Iha biban ne’e SETP esplika mos kona-ba artigu 54 konstituisaun RDTL nian ne’ebé ko’alia kona-ba sidadaun sira nia direituba propriedade privada.

Iha sesaun dahuluk ba artigu ne’e nian hateten, ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk bainhira sei moris no mós bainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Sesaun daruak ba artigu ne’e nian hateten Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál.

Iha biban ne’e SETP esplika mós kona-ba sesaun datoluk hosi artigu ne’e nian ne’ebé hateten, Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

No iha sesaun dahat hosi artigu ne’e nian hateten, Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

58 kon-ba hela falin, iha artigu ne’e hateten, ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár.

Ba komunidade sira Jaime Esplika mós artigu 141 ne’ebé koalia kona-ba rai ho nia funsaun, tanba iha artigu ne’e hateten Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida.

Jaime hateten, dalabarak sidadaun sira kumprende sala artigu 54 konstituisaun RDTL nian hodi okupa ema nia rai ho hela fatin, inklui mós rai no uma estadu sira.

“atu regulariza komunidade sira nia okupasaun illegal ne’e mak estadu ho nia hanoin ida hodi hamosu-tan lei Nú.1/2003, tanba iha lei ne’e hateten rai ho uma abandonadu sira mak estadu portugés ho estadu Indonesia hosik hela provizoriamente estadu Timor-Leste liu hosi Diresaun Nasionál Terras Proprriedades mak administra.

Bazeia ba lei ne’e nia husu ba komunidade sira ne’ebé maka okupa rai ho uma estadu nian ruma eh uma ho rai sira ne’ebé maka nia na’in hosik hela hodi ba estranjéiru, tenki ba rejistu iha terras propriedades hodi bele hetan ninia legalidade.

Nia hateten ba timor-oan sira ne’ebé maka hili sai ona sidadaun Indonézia, e sai ona hanesan sidadaun estranjéiru, sira la iha direitu ho sai na’in ba rai iha Nasaun Timor-Leste, tanba ne’e bainhia sira mai hodi fa’an rai iha Timor konsidera illegal no hahalao hanesan ne’e tenki informa ba aturidade kompotente hodi bele toma medidas.

Iha senseblizasaun ne’ebé hetan partisipasaun másimu hosi autoridade lokál inklui mós lideransa komunitária ho komunidade sira ne’e Prezidente Autoridade Munisípiu Bobonaro, hato’o agradesementu ba iha SETP tanba ho nia ekipa bele iha hanoin ne’ebé di’ak hidi bele bahala’o senseblizasaun to’o iha suku sira.

Nia mós husu ba komunidade sira atu bele aproveita oportunidade hodi bele rona diadiak saida mak hato’o hosi SETP, nune’e bele hatutan fali mós ba iha maluk sira ne’ebé maka iha biban ne’e la partisipa.

Iha biban ne’e, Administradór Posto Balibo hateten, komunidade sira nia problema hanesan mós estadu nia problema, tanba ne’e nia husu ba komunidade sira bainhira iha problema buka tuur hamutuk hodi rezolve.

Nia mos husu ba komunidade sira bainhira rona informasaun hirak mak hato’o hosi SETP tenki hato’o mos ba maluk sira neebe mak la partisipa nunee sira mos bele hetan informasaun neebe klaru kona-ba rai.

Hanesan uma na’in, Xefe Suku Cowa, Jeferino de Araujo esplika mós, suku cowa, hanesan suku ne’ebé maka baliza ho nasaun Indonézia, rai cowa konsidera rai kultura, tanba rai hotu ho nia naran.

Iha sensebllizasaun ne’e komunidade sira preokupa mós kona-bá timor-oan ne’ebé hili sai sidadaun indonézia fila mai fa’an fali rai iha timor ne’e ninia prosesu oinsa, iha ona regulamentu ba sidadun sira hanesan ne’e ou lae.

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP