Asesu ba Justisa tuir Direitu neébé mai husi Lisan no Toman

Cnetro FormaçãoPrograma konsultasaun publiku ba Justisa Tradisional neébé organiza husi Direcção Nacional de Direito Humanos e Cidadania-DNDHC ho Direcção Nacional Asesoria Legislação e Juridica-DNAJL neébé serviso hamutuk ho Programa Nasaun Unidas ba Desemvolvimento PNUD iha Distrito Covalima ho topiku," Asesu ba Justisa tuir Direitos Humanos mai husi Lisan no Toman," halao iha salaun paroki Suai hahu husi 28-30 fulan Abril 2009. Programa konsultasaun publiku iha Covalima neé ba dala ikus nian depois halo konsultasaun Pubiku iha Baucau,Oe-Cusse,Lautem no Dili. Durante konsultasaun publiku iha Distrito Covalima involve mos parte husi seitor justisa formal nian neébé sai hanesan orador iha aktividades refere, mak hanesan Juiz Juridiksaun Tribunal Distrital de Covalima Dr.Jose Maria de Araujo,Procurador Juridiksaun Tribunal Distrital de Covalima Dr.Afonso Lopes,Advogadu Privadu mai husi LBH Covalima, Dr.Manuel Goncalves.Idak idak hato'o materia kona-ba knar no papel iha sistema formal nian liu-liu oinsa komunidade bele iha asesu ba nia direitu ba iha justisa formal nian.

Cnetro Formação

Procurador distrito Covalima, Dr. Afonso Lopes iha ninia aprezentasaun hateten katak ita tenke kongratula," ba Ministériu da Justiça ho PNUD neébé serviso diak teb-tebes hahu halao programa ida neé husi parte Leste neéba no to'o ohin remata iha Distrito Covalima, hau nudar ema foun neébé halao serviso iha Covalima hateten ba partisipantes iha workshop ida neé katak odamatan Procuradoria loke ba ema hotu hotu inklui Polisia investigasaun atu bele hato'o keixa ka problema saida deit mai ami tamba ami mak justisa nia hun no ami prontu 24 oras atu atende problema hirak neébe covre area juridiksaun tomak iha parte Distritu Ainaro, Bobonaro, Manufahi no Suai rasik." Procurador neé iha nia intervensaun hateten," kualker problema neébe akontese iha komunidade nia let, bele mos hato'o direitamente ba iha procurador no mos bele liu husi polisia."

Tuir observasaun Revista Ministériu [RM] iha workshop durante loron tolu hatudu katak orador husi autor tribunais neé esplika ba partisipantes besik nakonu iha salaun parokial Suai neé, konaba oinsa povo bele asesu ba justisa formal ho nia prosesu hanesan, problema neébe akontese iha ba se deit bele halo keixa ba iha polisia hodi halo enkeritu ba kazu neébe refere, hodi hato'o ba procuradoria liu husi registu iha secretariadu justisa procuradoria nian depois sei hato'o ba iha procudor, hodi halo prosesu tuir kriteria kazu refere neébe tama tuir kategoria kriminal ka sivil. Se kazu neé tama kategoria kriminal maka husi parte polisia tenke halibur faktus konkreta hodi bele haforsa kazu neé ba iha Tribunal hodi halo julgamento tuir lei neébe vigora iha Timor Leste.

Iha workshop neé partisipa mos Juiz Tribunal Covalima, Dr. Jose Maria, Advogado Lembaga Bantuan Hukum Covalima, Dr. Manuel Gonçalves, Procurador Distrito Covalima, Dr. Afonso Lopes no PNTL seksaun investigasaun.

Cnetro Formação

Juiz Trbunal Distrito Covalima, Jose Maria de Araujo neébe mos hanesan orador ba workshop neé hateten," nudar Juiz no Defensor Publika nomeia husi husi Konselho Superior, nudar juiz neébe kolokado iha Distrito Covalima inklui Same, Ainaro no Bobonaro. Poder judicial neé fo husi Tribunal kualker sidadaun se deit bele asesu ba Tribunal liu husi Polisia no procurador husi neba mak bele halo inkeritu ba kazu neébe akontese hodi hetan mandatu kapturasaun tuir tribunal nia despacho ho halo detensaun preventiva ba suspeitu."

Partisipantes balun hato'o sira nia preokupasaun neébe bain bain akontese iha komunidade nia leét. Ami husu ba ministeriu da justisa, se vitima ida husi sub distrito Fohorem, neébe doók husi Suai no laiha liu osan atu selu transporte no sosa hahan durante hela iha Suai. Oinsa hato'o nia kazu iha tribunal distrital Suai?

Hatan ba kestaun neé Juiz Tribunal Distrital Covalima hateten," desafius boot neébe Tribunal hasoru mak Tribunal rasik laiha osan, iha mais limitado tebe tebes, Tribunal iha osan kada fulan tolu iha deit osan $300.00 (dolares atus tolu) hodi atende Tribunal boot ida hanesan Covalima. Entaun loron loron bainhira ami halo julgamento to'o oras han meudia ami fila ba uma hodi han, mais vitima sira neébe hato'o sira nia problema la ba han meudia, entaun nudar humanu ami sente ladiak, buka solusaun oinsa ami Juiz sira tenke hasai osan rasik hodi atende vitima sira."

Durante workshop neé nia laran problema sosial prinsipal neébe aás liu iha Distritu Covalima mak Desempregu, violensia domestika no saude.

Por Joao Maupelo da Costa