Lori Justisa to’o ba Povo ka Levar Justiça Até o ou Povo

IV Governu Konstituisaun RDTL liu hosi Ministériu Justisa, Diresaun Nasional de Direitus Humanus e de Cidadania (DNDHC) hala’o programa Divulgasaun leis, justisa no Direitus Umanus iha sub-distrito Pasabe distrito Oe-Cusse, ho tema ,” Lori Justisa to’o ba Povo ka Levar Justiça Até o Ou Povo.” DNDHC iha responsabilidade bo’ot hodi dezemvolve politika ordenamentu Juridika Timor-Leste nian rasik liu hosi programa kampaña informasaun hanesan : Divulgasaun Leis, justisa no Direitus Umanus iha territóriu Timor-Leste.
Knaar ida neé kompete bá Departamento de Relações Públicas, Divulgação e Documentação, iha Direcção Nacional dos Direitos Humanos ë Ciaddania (DNDHC) atu haklaken informasaun bá sidadaun tomak kona-bá justisa, Direitus Umanus no sira seluk ne’ebé vigora iha nasaun Timor-Leste. Programa Divulgasaun kona-ba Leis no Direitus Umanus hala’o iha sub-distrito Pasabe distrito Oe-Cusse, 19-20 Jullu 2010.

Haré bá kondisoens no situasaun real agora iha Timor-Leste, importante tebes atu dezenvolve Programa Lori Justisa to’o ba Povo (Levar Justiça até o ou Povo) tuir politiku ministériu justisa ba tinan 2010 hanesan tinan lori Justisa to’o ba Povo, implementasaun polítika direitus Umanus no sidadania nian hó alvu atu haforsa ita-nia estadu direitu demokrátiku iha Timor-Leste, hodi nuneé bele fasilita ita-nia komunidades sira liu hosi sira nia partisipasaun no kontribuisaun hotu-hotu hodi hadiá ita-nia sistema lei no justisa iha Timor-Leste.

Justifikasaun hatudu katak, wainhira la hala’o programa divulgasaun sira neé, komunidade sira la hetan asesu kona-bá lei, justisa direitus umanus ne’ebé maka la’o dadaun ona; tamba la hatene, dala barak bele hamosu fila fali hahalok kontra lei no direitus umanus iha vida moris loro-loron nian. Tamba ne’e, haré katak iha nesesidade atu hala’o programa divulgasaun leis bá iha nível sub-distritos no Distritos sira iha territóriu tomak.

Programa divulgasaun leis ba tinan 2010 ne’e presiza hala’o to’o iha nível sub-Distrito ne’ebé iha area rurais ka izoladu ne’ebé la hetan asesu ba informasaun kona-ba leis, justisa no direitus umanus. Bá dala uluk programa divulgasaun ida neé fokus liu bá autoridades komunitárias hosi nível Sub-Distritos Sukus, Aldeias inklui mos Sosideade Sivil no PNTL.

Administradór sub-distrito Pasabe, Sr. Anton Ula iha abertura hateten,” hau lori komunidades sub-distrito Pasabe nia naran hato’o bem vindu ba komitiva tomak hosi ministériu justisa ne’ebé ohin loron mai to’o ami nia le’et hodi habelar lian justisa ka lia los ba ami nia povu iha sub-distrito Pasabe ne’ebé to ‘o ohin loron sei hamrok hela ba justisa, tamba ne’e ami hakarak informa katak iha sub-distritu Pasabe iha suku rua mak hanesan suku Habani no suku Malelat. Total populasaun iha sub-distrito Passabe 8.000 populasaun. Tuir konvite ne’ebé ami hasai atu marka presenza iha fatin ida ne’e ba ohin ho aban ho tatal 200 ne’ebé mai hosi suku Habani ho suku Malelat. Nu’udar administrador hamutuk ho hau nia populasaun sira pronto atu simu lia menon ne’ebé mak atu hato’o hosi oradóres sira hosi nasional no distrital.”

Iha fatin hanesan Director Jeral Ministériu Justisa, Francisco Cárceres iha nia diskursu abertura hateten,” uluk nanain hau hakarak hato’o katak tuir lolos S.E. Ministra Justisa mak mai, maibe tamba iha servisu barak ne’ebé S.E. Ministra hatudu ha’u atu bele mai to’o iha ne’e hodi hato’o informasaun ruma ne’ebé hamutuk ho komitiva tomak ne’ebé mai hosi ministériu Justisa no mos hosi organizasaun sira seluk. Hau lori ministériu justisa nia naran hato’o kalorozus bo’ot ida tamba ita bo’ot sira mai duni hosi sub-distrito Pasabe mai iha fatin ida ne’e ho laran kman tuir ami nia konvite, atu ita hotu-hotu hodi hala’o programa divulgasaun leis no direitus umanus iha Timor-Leste, primeiravez ita hala’o iha sub-distrito Pasabe distrito Oe-Cusse ho tema” Lori justisa to’o ba Povo.” Ba nai ulun Sefe Suku sira, sefe Aldeia, ba ita bo’ot sira hotu nia kontribuisaun hodi mobiliza malu hodi bele mai hamutuk iha ne’e atu rona buat ruma kon- ba Divulgasaun ida ne’e . Maluk sira hotu maka hau respeita,

Timor Leste foin restaura nia Independensia iha loron 20 Maiu 2002, iha tempu tinan ualu (8) nia laran Timor Leste dezenvolve ita nia lei lubuk ida, no mos dezenvolve justisa ne’ebé presiza atu habelar no hatutan ba povo Timor Leste tomak katak hodi nune’e bele hapar saida maka estadu Timor Leste no hosi kedas I Guvernu to’o IV Guvernu Konstitusional. Ita iha Timor Leste, ita halo namanas hela no sei halo nafatin ba oin. Ho eventu sira hanesan ne’e maka Ministeriu da justisa hanesan servedór nasaun nian fo tan passo ka hakat kik-oan ida ba oin no povo Timor Leste mak fo haksoit saltu zigantesko ida tan ba oin, tanba ho enkuadramentu legal ne’e Sidadaun Timor Leste hotu bele hetan benefisiu tanba la’o tuir liña ne’ebé trasa ona atu ba to’o Farol Dezenvolvimentu nian ne’ebé dalan ne’e naruk tebes, dalan ne’e nakonu ho dezafius no difikuldade oi oin, no servisu barak maka presisa ita sei halo nafatin embora ita halo tiha ona servisu lubuk oan ida hodi buka ita nia prosperiadade ka ita nia moris diak liu tan,iha ambienti ida ne’ebé seguru no hakmatek no hari’I futuru Timor Leste nian.”

Programa ne’e realiza tamba Direcção Nacional dos Direitos Humanos e de Cidadania halo kooperasaun diak hó instituisaun hotu-hotu hodi realiza kampaña divulgasaun leis, justisa no direitus humanos liu husi metodu diálogu komunitária no workshop. Ho programa ne é maske ho tempu ne’ebé naton maibe sei lori ninia impaktu positivu ne’ebé bo’ot ba komunidade iha Distritos, Sub-Distritos no Sukus hirak hodi hetan ona asesu informasaun no koñesimentu balun kona-ba moris nudar sidadaun nasaun ida nian tuir lei hotu-hotu maka vigora ona.

Programa ne’e realize iha distrito Oe-Cusse tamba servisu hamtuk entre diresaun relevantes iha ministériu justisa kona-ba divulgasaun mak hanesan: Diresaun Nasional Assessoria Juridica no Lejislasaun (DNAJL), Honorio Magalhaes no Pascoal da Costa, lori matéria kona-ba Politika Lejislasaun tuir natureza no kompetensia DNAJL nian, Director Diresaun Nasional de Registo e de Notariado (DNRN), Mario Ximenes koa’lia kona-ba Lei nasionalidade, implementasaun Bilhete Identidade (BI) no implementasaun lei Passaporte, Directór Diresaun Nasional de Terras e de Propriedades no Serviso Cadastral (DNTPSC), Jaimes Xavier Lopes, koa’lia kona-ba implementasaun Rejime Juridikus direitus kona-ba Rai. Defensoria Públika (DFP), Cancio Xavier koa’lia kona-ba knar Juiz no Prokuradór no Sebastião Amado koa’lia kona-ba knar Defensor Públika. Representa Polisia Imigrasaun, Ajente Polisia Angelmo Lafu, koa’lia kona-ba Lei imigrasaun. Programa refere ofisailmente loke no taka hosi Director Jeral ministériu justisa no administradór sub-distrito Pasabe distrito Oe-Cusse.

Iha programa ne’e nu’udar material ne’ebé fahe ba komunidades mak hanesan Konstituisaun RDTL, Kodigu Prosesu Penál no Lei de Terras ka lei kona-ba rai nian. Tuir plano programa hanesan sei hala’o iha distrito Cova Lima no Manatuto iha fulan Agostu no Setembur 2010.




João Mp. da Costa,
Responsabel Programa Divulgasaun