SETP Sai Orador ba Seminariu Kona-ba Polisiamentu Komunitaria

BAUCAU- Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP), Jaime Xavier Lopes iha loron 14 fulan-Outubro 2014 foin lalais ne’e sai oradór ba seminariu ne’ebé realiza hosi Polisia Distritu Baucau no Forum ONG Timór-Leste (FONTIL) hodi ko’alia kona-ba oinsa atu iha direitu ba rai iha TL.

Iha seminiariu ne’ebé hala’o iha salaun tipografia Baucau ne’e, Jaime hateten, rai prinsipál ba ema nia moris, tanba buat hotu halo iha rai nia leten, tanba ne’e husu ba komunidade sira hodi labele halo problema kona-ba rai, bainhira mosu problema ruma kona-ba rai husu atu bele rezolve ho ulun malirin.

Iha seminriu ne’e SETP mós hateten, antes ukun-an Timór-Leste iha nasaun ruma maka mai ukun TL maka hanesan Portugés no Indonesia, tanba ne’e problema rai hahuu kedas hosi ne’ebá.

Tanba ne’e maka iha ikonstituisaun RDTL Artigu 54 ko’alia mós kona-ba sidaun hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada no bele fó bainhira mate ka moris, nune’e mós iha seksaun rua hateten, rai nia funsaun sosiál, seksauk tolu hateten, bainhira estadu presiza rai ruma ba intrese komun ka intrese ema hotu nian estadu sei foti, maibé sei fó indiminizasaun tuir lei haruka, no seksaun haat ba artigu ne’e nian hateten, ema sidadaun timor deit maka bele iha direitu ba rai pedasuk ida iha TL.

Iha dialogu ne’ebé ho tema hasa’e koñesementu kona-ba polisiamentu komunitáriu, Krime Públiku no semi públiku, problema disputa rai nian no oinsa atu prevene-an hosi HIV SIDA hanesan oradór Xave, Jaime esplika mós kona-ba oinsa atu komunidade sira labele kumpriende sala kona-ba artigu 54 konstituisaun RDTL nian maka iha tinan 2003 mosu tan lei Nú. 1/2003 ne’ebé ko’alia liu kona-ba lejizlasaun rai nian.

Iha lei Nú.1/2003 ne’e hateten rai no riku-soin sira ne’ebé maka estadu Portugés ho Estadu Indonesiza hosik hela estadu Timór-Leste liuhosi Terras Propriedades Maka administra provizoriamente.

Nune’e mós ba komunidade sira ne’ebé maka okupa sasan abandonadu sira ne’ebé maka estadu portugés ho estadu Indonesia ho nia komunidade sira hosik hela iha tinan 2004 mosu tan Dekretu Lei Nú. 19/2004 maka sei regulariza nune’e ema sira ne’ebé okupa ne’e bele halo kontrartu arrendamentu ho estadu.

Nia hateten iha tinan 2005 mosu tan Lei Nú. 12/2005 ko’alia kona-ba kontratu arrendamentu entre privadu ho privadu, no lei refere mós ko’alia kona-ba mediasaun nian bainhira mosu problema ruma kona-ba rai entre komunidade ho komunidade, maibé lei ne’e kaduka ona tanba mosu ona iha artigu 17 Kodigu Sivil nian.

Iha Seminariu ne’ebé hetan partisipasaun masiku hosi liderasan komunitaria, autoridade lokal distritu Baucau inklui mós estudante universitariu no Sekundaria no komunidade sira ne’e Administradór Distritu Baucau hateten, prezensa SETP nian iha seminariu ne’e importante tebes, tanba durante ne’e komunidade sira iha distritu Baucau, uza hotu fatin sira ne’ebé la’ós sira nian mós sira dehan ne’e sira nia rai, dalaruma fatuk laran mós komunidade sira dehan ne’e sira nian entaun estadu nian maka ida ne’ebé.

Hanesan Diretór ba Forum ONG Timór-Leste (FONTIL) Arsenio da Silva Pereira hateten, Objetivu sosiedade sivil nian atu oinsa maka bele apoiu governu Timór-Leste hodi rekoilla informasaun hosi komunidade sira hodi bele hadi’a lei rai nian ne’ebé maka veto tiha hosi Prezidenti Repúblika iha 2012 tinan hirak liu-ba.

No esforsu sosiedade sivil nian halo oinsa maka lei rai nian n’ebé maka oras be’e sei iha parlamentu ne’e bele fo nia bantajen no nia benefisiu ba komunidade sira iha teritoriu Timór-Leste.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP