SEKRETÁRIU Estadu Terras Propriedade (SETP) Jaime Xavier Lopes iha loron 17 fulan-Setembru 2013 foin lalais ne’e hala’o enkontru ho komunidade sira iha salaun enkontru Administrasaun Maliana Distritu Bobonaro hodi ko’alia kona-ba artigu 54 konstituisaun RDTL no dekretu lei No 1/2003.

Iha enkontru ne’ebé organiza hosi Forum Organizasaun Non Govermentais Timór-Leste (FONGTIL) ne’e, SETP esplika kona-ba artigu 54 konstituisaun RDTL nian ne’ebé ko’alia kona-ba Direitu ba propriedade privadu no dekretu lei no. 1/2003 ne’ebé ko’alia kon-ba Lejislasaun Rai nian.

Iha enkontru ne’ebé hetan partisipasaun masimu hosi komunidade sira ne’e SETP husu ba komunidade sira labele okupa ema seluk nia rai no hela fatin tuir idaidak nia hakarak, bainhira halo okupasaun ba ema seluk nia rai no hela fatin hanesan mos halo invazaun ba ema seluk nia direitu.

Nia salienta mós, hahuu iha tempu Indonesia no tempu portuges hakarak ukun aan maibé la konsege, entauniha moomentu ne’ebá nia komunidade sira uza rai hodi halo sira nia administrasaun, iha Timór-Leste, haree ba kestaun ne’e maka h odi mosu lei no. 1/2003 ne’ebé hateten rai no proprietariu sira ne’ebé maka estadu portugeza no estadu Indonesia hosik hela estadu Timór Leste maka administra.

Nia hateten, rai prinsipál ba ema nia moris, tanba rai maka ohin loron Timór-Leste bele ukun aan, nune’e mós rai hanesan baze ida atu hatutan ema nia moris.

“Ukun aan tenki ukun sasan ne’ebé ita nia deit, ukun aan la’ós atu ukun ema seluk nia sasan ne’ebé nia nain hosik hela, ne’e hanesan mós ita halo invazaun ba ema seluk nia direitu, nune’e mós uluk ita-nia matenek na’in sira seidauk hatene atu kria lei ruma kona-ba rai, entaun iha 2002 Membrru Asembleia Konstituante sira komesa halo konstitiisaun RDTL hodi hamosu mós artigu 54 hodi koalia konaba rai,” dehan Jaime.

Tuir Lei, sidadaun tomak iha direitu ba rai pedasuk ida maibé tenki sai na’in ba rai pedasuk ida ne’ebé na’in seidauk iha, karik rai no fatin sira ne’ebé ema iha ona labele ba okupa. Nune’e mosu lei no 1/2003 atu evita ema labele okupa ema seluk nia sasan tuir ita idaidak nia hakarak.

Jaime hateten, Bainhira mosu problema ruma tenki buka oinsa hodi bele rezolve, ne’e maka tenki haree didiak vizinhu atu labele mosu problema, tanba bainhira akontese buat ruma iha uma-laran bizinu maka sei tau matan no bizinu maka sempre sai hanesan familia ne’ebé besik liu.

Iha fatin hanesan komunidade sira mós prekupa ho komunidade sira seluk ne’ebé okupa rai no um aestadu maibé iha ikus mai sira fa’an fali ba ema seluk, ne’e tuir lei krime ka lae.

Hanesan komunidade Apolinario Barros hateten, iha 1975 ema koalia ukun aan la barak, ami lia nain sira mós la gosta ema oho malu.

Hanesan lia na’in iha Maliana aplinario Salienta mós, dalaruma komunidade sira la’o sempre hakat liu tiha lulik sira nian leten, tenki tau konsiderasaun ba buat ne’ebé beiala sira hatuur hela, tuir nia tenki tau buat hotu iha nia fatin hafoin sukat rai, balu dalaruma okupa tiha fatin ida tinan rua ka tolu nia fa’an tiha depois nia muda ba fatin seluk, entaun nia rezolve ne’e oinsa.

Apolinariu mós husu ba estadu atu bele defini rai nia funsaun tenki, husu atu lable para iha distritu deit maibé senseblizasaun hanesan ne’e bele halo mós to’o iha suku sira ne’ebé maka rsiku ba problema ho rai.

Iha okaziaun ne’e Reprezentante Forum ONG Timór-Leste (FONGTIL) mós husu ba komunidade sira atu rona didika saida maka hato’o hosi SETP nune’e bele hatutan informasaun ne’ebé loos no justu ba komunidade sira seluk ne’ebé maka la partisipa, nune’e komuidade sira antes atu foti desizaun ruma hodi okupa rai tenki haree didi’ak rai ne’e rai mamuk ou ema seluk nia direitu iha hela leten.*