Ministra Justisa Sai Nu'udar Inspetór Ba Isár Bandeira Iha Ministériu Justisa

Dili, MJ-Governu dahituk, Ministra Justisa Dra. Maria Ângela Carrascalão sai nu'udar Inspetór ba serimónia Isár Bandeira ne'ebé partisipa hosi Diretores Nasionais, Inspetór jeral, Xefe Departamentu no funsionáriu iha âmbito Ministériu Justisa, loron 6 de Novembru de 2017.
Governu Timor-Leste tau ona instituições governu nian hanesan Isár Bandeira aktividade rutina governu nian iha permeira semana kada fulan. Isár Bandeira mós aktividade obrigatóriu ba funsionáriu públiku sira hodi partisipa nomós hodi hasa'e funsionáriu sira nian DISIPLINA NASIONALÍSMU No PATRIOTÍSMU.
Diskursu hosi S.E. Ministra Justisa Dra. Maria Ângela Carrascalão fó nia apresiasaun bót ba Vise Ministru Justisa, Diretóres Nasionais no Xefe Departamentu ho funsionariu hotu iha Ministériu Justisa.
Iha serimónia ne'e Ministra Justisa hato'o nia diskursu ne'ebé iha relasaun ho ita nia Estadu nu'udar Estadu de Direitu ne'ebé obriga ita atu obedese e hakruk ba Konstituisaun ho Leis ne'ebé vigora iha ita nia nasaun RDTL. Maibe antes ne'e, Ministra hateten katak hosi serimónia Isár Bandeira ne'e hanesan honra bót ida ba S. Excia bele presente e considera mós katak ita nia bandeira mak representa ita nia ejistensia nu'udar Nasaun e Estadu de Direitu.
Hanesan iha obrigasaun ida nu'udar sidadão ne'ebé sai mos nu'udar Ministra Justisa ba VII Governu Konstitusional atu halo tuir e kúmpri saída maka hakerek ona iha Decreto ne'ebé maka regulamente e permite atu instituisaun hotu-hotu ne'ebé existe iha territorio nasionál atu realiza serimónia Isár Bandeira ba primeira segunda-feira kada fulan.
Hosi ita nian Bandeira Nasionál ne'ebé fó mahon e protege no fó sentimentu emosional mai ita hotu,haklaken ita nia sentimentu ho laran e respeito atu relembra fali ita nia heróis e mártires sira ne'ebé saran An ba mate ba rai ida ne'e, hodi nune Timor-Leste bele sai Estado ne'ebé iha poder rasik e la depende ba Estado seluk.
Ba sira ne'ebé luta e fó sira nia vida tomak ba Timor-Leste, sira ne'ebé forma hosi frente armada, klandestina e diplomatika merese ita halao sira nian mehi tan ne maka ita nia Konstituisaun fó dalan atu fó homenagem ba ita nian martires da patria sira hotu ho nian objetivo atu hamoris kultura demokratika no institusional ne'ebé hamahon ba Estado de Direitu ne'ebé respeita Konstituisaun no Lei.
Iha ita nia Konstituisaun hateten nomós kona'ba importansia nebe fó ba soberania popular ne'ebé rekonese kontrolu povu nian kona'ba estruturasaun no organizasaun Estadu nian, hakbit atu fihir representantes ne'ebé bele ukun. Poder popular halao hosi voto direitu, eleisaun atu hili representante povu nian iha sektores politikus nasaun nian. Hanesan hakerek momós iha Konstituisauniha artigu 2.° determina kona'ba soberania ne'ebé representa hosi povu tenki ejerse tuir dalan Konstituisaun, ne'ebé hateten katak Estadu tenki depende ba Konstituisaun no leis.
Konstituisaun vinkula poder públiku sira hotu, Estadu, poder lokal, entidade públiku sira, e qualquer aktu ne'ebé pratika (mesmo ke aktu politiku) obriga atu respeita Konstituisaun. Ba aktu sira hotu - hotu ne'ebé pertense iha poder politiku, inklui legislador sira mós iha vinkulasaun e respeitu ba valor sira hotu ne'ebé deklara iha textu konstitusionál e obriga atu repeita rekisitos formais no prosedimentais ne'ebé deklara ona iha Konstituisaun.
Ba ita hotu ne'ebé sai nu'udar sidadaun timorense, nune mós sai nain e ejerseita hotu nian direitu fundamental atu pertense ba iha partisipasaun soberania, konsidera hanesan pontu importante ida ba identidade Estadu nian. Konstituisaun RDTL garante direitu fundamental, prinsipiu universalidade, hanesan sidadaun sira hotu ne'ebé sai titular ba sira nian direitu no dever, ita bele refletkta hosi artigo 16.° Konstituisaun, ne'ebé atribui dignidade sidadaun ida ida nian, ne'ebé rekonese sidadaun hotu - hotu hanesan valor tuir Kontituisaun, la dependente ba situasaun ekonomika, sosial, kultural e politika. Hanesan haktuir ha prinsipiu igualdade nian katak, sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nian oin, laiha sidadaun ne'ebé maka privilegia liu ou prejudika liu (la favoravel), iha kualker funsaun ou kondisaun ne'ebé pertense ba rasa, sexo no religiaun.
Iha ita nia Konstituisaun mós deklara kona'ba reserva ba sidadaun timorense iha direitu atu la hasai sidadaun ho forsa husi territoriu nasionál (art. 35.°, n.°4), sidadaun iha direitu atu sai livre hosi territoriu nasionál ate fila fali ( art. 44.°, n.°2), iha mós direitu atu ejerse funsaun nu'udar forsas armadas (art. 146.°, n.° 1), direitu mós atu integra iha Supremo Tribunal da Justisa ( art.127.°, n.° 1), direitu ba protesaun Estadu iha estrangeiru ( art. 22.°), no mós direitu ba propriedade privada ba rai ( art. 54.°, n.° 4).
Ita nian Estadu Timor-Leste rekonese nu'udar Estadu humanista, modernu e respeita e tane As direitu humanos, hanesan direitu fundamental sira ne'ebé konsagra ona iha lei inan la hasai direitu seluk-seluk ne'ebé temi iha lei no tenki interpreta sira tuir Deklarasaun Universál Direitu humanus nian (art. 23.° KRDTL).
Ba sidadaun sira hotu seja nasionál e internasional iha direitu atu asesu ba tribunal hodi defende sira nia direitu no interesse sira ne'ebé lei fó protesaun e labele nega justisa ba ema ida, tamba deit nia la iha kbiit osan nian. Tribunal ne'ebé ita konsidera nu'udar orgaun ne'ebé independente ou la dependa ba orgaun soberania sira seluk tenki atua ho forma imparsial, tenki julga tuir dalan konstituisaun e leis.
Ikus liu, nu'udar sidadaun ita iha direitu no dever. Dever sidadaun nian atu servi ita nian Estadu Timor-Leste atu alkanse ita hotu nia objetivo fundamental ba Estadu Timor-Leste atu nune bele garante defesa no soberania ba país ida ne'e, garantia e melhoria direitu ba liberdade fundamental ba sidadaun sira hotu e respeita ba prinsipiu sira hotu iha Esadu de direitu demokratiku, defesa garantia ba demokrasia politika no partisipasaun popular ba resolusaun problema nasionál (rai laran nian), garantia ba desenvolvimentu no economi e progreso ba sisensia tuir base teknika, promove edifikasaun ba sosiedade tuir base justisa sosial, kria no promove garantia lolos ba igualdade, oportunidade ba feto no mane.
Iha Isár Bandeira ne'e partisipa hosi funsionarius sira hosi Diresaun Defensoria Públiku Jeral, Polísia Sientífika Investigasaun Kriminál (PSIK), Diresaun Nasional Assessoria Jurídika no Lejislasaun (DNAJL), Diresaun Nasionál Administrasaun no Finansas (DNAF), Gabinete Diretór Jeral, Gabinete Inspesaun no Auditória (GIA), Diresaun Nasionál Registu Notariadu (DNRN), Diresaun Nasionál Terras no Propriedade (DNTP), Diresaun Nasionál Direitus Umanus no Sidadania (DNDHC), Diresaun Nasionál Serbisu Prizionál no Reinsersaun Sosiál (DNSPRS).

Honório Santos
Gabinete Ministra Justisa
Media Officer