SETP Hala’o Senseblizasaun iha Tali-tu

SEKRETÁRIU Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes iha Loron 2 fulan-Abríl 2014 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun iha Suku Tali-tu Sub Distritu Laulara distritu Aileu.

Durante senseblizasaun SETP husu ba komunidade sira atu labele okupa rai no fatin abandonadu sira ne’ebé maka estadu portugés no estadu Indonesia hosik hla, tanba ne’e partensia ba estadu.

SETP hateten, haree ba prosesu hotu maka ita infrenta problema boot kona-ba rai, nune’e mós rai hanesan problema ne’ebé sensetivu, tanba iha rai maka foin iha nasaun, nune’e mós bainhira atu halo dezenvolvimentu ruma tenki halo iha rai nia leten.

Artigu 54 ne’ebé ko’alia kona-ba Direitu ba propriedade privadu, iha seksaun dahuluk hateten, ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk bainhira sei moris no mós bainhira mate, tuir lei nia lala’ok, seksaun rua hateten labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál, seksaun tolu hateten, atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka no seksaun haat hateten ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

“Ita iha direitu ba rai pedasuk ida ne’ebé ita nian duni ka rai ne’ebé eransa hosi beiala sira no rai sira ne’ebé maka ita sosa hosi ema seluk, la’ós nain ba sasan no rai sira ne’ebé maka ema seluk nia direitu iha hela leten,” dehan Jaime.

Nia salienta mós rai no sasan sira ne’ebé estadu portugés no Indonesia hosik hela tuir lei nú. 1/2003 estadu Timór-Leste maka administra provizoriamente.

Seksaun 2 maka rai nia funsaun sosiál, ho ida ne’e maka hodi hamosutan dekretu lei Nú.19/2004, ko’alia kona-ba rezime juridiku ba soin metin iha fatin, afetasaun ofisial no arrendamentu hosi soin metin ne’ebé tama iha dominiu privadu estadu.

ba rai abandonadu sira tenki hatama rekerementu hodi halo arrendamentu ho estadu. Ema ne’ebé uza sasan abandonadu tenki rezistu hodi halo kontratu arrendamentu.

Seksaun tolu, estadu presiza rai ruma ba intrese komun sei fo indeminizasaun maibe tuir lei haruka,

Nune’e mos iha lei nú.12/2005, ne’ebé ko’alia kona-ba rejime Juridiku soin metin iha fatin no arrendamentu entre sidadaun ida ho sidadaun seluk.

Lei ne’e tuir Jaime, fó dalan ba ema sira ne’ebé maka halo kontratu arrendamentu entre privadu ho privadu maibé tenki ba rezistu iha terras proriedade hodi bele konsidera nia kontratu legál, maibé artigu ne’e revoga ona tanba iha ona iha kondigu sivíl.

Iha biban ne’e nia mós husu ba komunidade sira hodi estaka iha idaidak nia baliza, nune’e bainhira ekipa sukat rai nian ba sukat komunidade sira iha ona nia estaka ba nia valiza rasik, bainhira iha problema ruma kona-ba rai koalia ho lianain sira suku nian hodi rezolve.

Nia mos husu ba komuidade sira liu-liu joven sira hodi labele halo problema, baihira halo problema sei estraga jerasaun iha future no sei la goza ukun-an.

Reprezentante Administradór Sub Distritu Laulara, Martinho dos Reis Araujo hateten, ohin vizita SETP ba iha Talitu, objetivu atu fahe informasaun kona-bá lei rai nian no oinsa atu sai nain ba rai.

“Ita hotu hatene katak Timór-Leste liu hosi problema boot rua maka hanesan portugesa ho Indonesia, tanba sira rai hela problema boot ida ita, Liu-liu kona-ba rai,” dehan martinho.

Xefe Suku Talitu Domingos Araujo, presiza senseblizasaun iha suku laran tanba problema rai iha ne’ebé deit sempre akuntese, nia parte presiza duni senseblizasaun, nune’e komunidade sira bele kumpriende ona bainhira iha ekipa ruma tuun ba sira nia fatin sukat rai, nia lakohi ikus mai atu rona problema rai hosi komunidade sira.

Haesan komunidade Joao Barreto hateten, kona-ba sasan estadu nian sira ne’ebé maka hosik hela, komunidade sira okupa, tuir lei fatin abandonadu sira ne’e estadu maka administra, karik estadu iha hanoin ruma ba sira ne’ebé okupa ka lae.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP