SAMALARI-Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP), Jaime Xavier Lopes iha loron 8 fulan-Outubro 2014 ohin hala’o senseblizasaun ba komunidade sira hodi ko’alia kona-ba lei rai nian iha Suku Samalari Sub Distritu Baguia, Distritu Baukau.

Iha senseblizasaun ne’ebé hala’o iha Sede Suku Samalari ne’e, Skretariu Estadu hateten, rai prinsipál ba ema hotu nia moris, tanba buat hotu halo iha rai nia leten.

Tanba importansia rai nian maka uluk Portugés mai ukun TL ho tinan ne’ebé naruk nune’e Indonesia mós mai halo sira nia okupasaun inklui nia komunidade sira, nune’e sira mós obriga komunidade sira hodi konsentra iha sidade, ne’e maka hodi hosik hela problema ba Nasaun Timór-Leste.

Tanba iha probema barak ne’ebé maka nasaun seluk mai hosik hela iha TL ne’e maka iha 2001 Asembleia konstituante hodi halo Konstituisaun RDTL, nune’e konstituisaun RDTL liu-liu iha artigu 54 hodi ko’alia kona-ba ema hotu iha direitu ba propriedade privada.

Iha atrigu refere hanesan iha seksaun ida hateten, Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk wainhira sei moris no mós wainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Iha seksaun daruak nian hateten, Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun social, seksaun datoluk mós hateten, Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

Nune’e mós seksaun dahaat hateten, Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian, hosi seksaun dahat ne’e ahtudu momoos katak, ema estranjeiru la iha direitu ba rai pedasuk ida.

“Hau husu ba komunidade Samalari tomak atu iha direitu ba rai no fatin ne’ebé maka komunidade sira nian hodi labele okupa fali ema seluk nia sasan ka nia hela-fatin, tanba bainhira ita okupa ema seluk nia sasan hanesan mos ita halo invazasaun ba ema seluk nia direitu,” dehan Jaime.

Nune’e mós iha senseblizasaun ne’ebé maka hetan partisipasaun hosi autoridade lokal PNTL inklui mós lideransa komunitaria ho komuniade sira ne’e SETP husu ba komunidade sira hodi bele tau estaka ruma ba iha sira nia baliza. Nune’e mós nia husu ba komunidade sira hodi labele halo problema tanba deit baliza liuba malu, tanba ne’e bele rezolve entre baliza na’in sira.

Hanesan uma-na’in Administradór Sub Distritu Baguia Antonio Ramos hato’o garadesementu ba SETP ho ekipa tanba bele ba to’o iha Suku Samalari hodi rona rasik komunidade sira nia problema ne’ebé maka durante sira infrenta kona bara.
Ramos hateten, senseblizasaun ne’e importante, tanba sei koalia kona-ba rai, durante ne’e komunidade sira la iha informasaun kona-ba rai nian maka hodi hadau malu rai nune’e mós ba okupa ema seluk nia fatin. E dalaruma rai estadu nian mós komunidade sira dehan sira nian.

Tanba ne’e husu ba komunidade sira hodi bele rona ho di’ak hodi bele fahe fali informasaun ba maluk sira ne’ebé maka la partisipa iha sebseblizasaun ne’e.

Nia mós husu ba komunidade sira hodi bele husu buat ne’ebé maka komunidade sira seidauk hatene, nune’e labele okupa ema seluk nia sasan hanesan ninian.

Hanesan komunidade Moises Moreira, sira bele iha direitu ba rai ne’ebé maka uluk sira nian no ikus mai ema seluk okupa ka lae, nune’e mós oinsa problema entre umalisa sira.

Hanesan eis Xefe Suku Samalari, Mateus das Neves Ximenes hateten, hosi beiala sira uluk kedas, idaidak iha nia kultura iha nia knua rasik, tanba ne’e iha primeriu Governu ami iha ona desizaun konjuntu ida hodi lori hikas komunidade sira ne’ebé maka mai hela iha samalari ba fali sira nia knua, tanba ami lakohi atu iha impedementu ba iha dezenvolvimentu iha futuru mai.

Mezmu nune’e bazeia ba lei ne’ebé hateen ema hotu iha direitu ba rai pedasuk ida no bele hela iha teritoriu Timór-Leste, tanba ne’e sira bele mai hela iha Samalari hodi fó sira nia kontribuisaun ba iha dezenvolvimentu maiibé sira labele lori sira nia knua mai tau iha Samalari.*
Ananias Babo Horta
Media Officer SETP