RAIROBU-Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes iha loron 7 fulan-Abril 2015 foin lalaos ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira iha Suco Rairobo, Postu Administrativu Atabai Munisipiu Bobonaro.

Iha Senseblizasaun ne’e SETP hateten, durante okupasaun portugés nian problema rai barak maka sira hosik hela mai Timoroan nune’e mós iha okupasaun Indonesia nian.

Jaime esplika mós iha okupasaun Indonesia nian sira foti uma no sasan sira ne’ebé maka estadu portués hosik hela hodi sai sira nia fatin administrativu.

Nia hateten, problema rai barak akontese mós tanba estadu Indonesia nia muda komuidade sira hosi area rurál ba iha kapital eh halo transmigrasaun ba komunidade sira.

ba problema sira ne’e hotu maka hosi tau mós artigu 54 iha konstituisaun RDTL nian ne’ebé ko’alia kona-ba Direitu ba propriedade privadu, hosi artigu ne’e iha seksaun dahuluk hateten, Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk wainhira sei moris no mós wainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Nunee iha sesaun daruak hateten, Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál.

Seksaun tolu hateten, Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

Nunee iha seksaun haat mós hateten, Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

Nia husu ba komunidade sira ne’ebé maka iha problema kona-ba rai tenki buka malu tuur hamutuk hodi bele rezolve ho ulun malirin, nune’e bainhira rezolve problema ruma tenki involve mós lideransa komunitaria inklui mós lianain sira.

Hatan ba prekupasaun komunidade sira nian kona-ba rai abandonadu SETP hateten, rai sira ne’ebé maka nia nain hosik hela hodi halai ba estranjéiru maske nia jerasaun sira sei iha TL maibé tuir lei Nú.1/2003 ne’ebé hateten, rai no uma abandonadu sira ne’ebé maka estadu portage ho estadu Indonesia inklui mós nia komunidade sira hosik hela estadu Timór-Leste liu hosi Terras Propriedade maka administra provizoriamente.

Iha biban ne’e Administradór Postu Administrativu Atabai Cidonio Fontes, hateten, prezensa SETP nian mai rai-robu ho objetivu atu fahe informasaun ba iha komunidade no mós ba iha lideransa komunitaria sira iha rairobu kona-ba problema rai.

Durante ne’e komunidade sira iha atabai sei hela ho duvidas kona-ba sitausaun rai hanesan abandonadu ka rai sira ne’ebé maka nain hosik hela hodi halai ba iha estranjeiru.

Ne’e hanesan oprtunidade di’ak ida nune’e SETP ho nia kometiva hodi bele fósai informasaun loloos kona-ba rai nian.

Nia husu lideransa komunitária sira tenki iha atensaun ba komunidade sira ne’ebé hosik hela sira nia rai iha ne’e hodi bele halai ba estranjeiru, husu ba lideransa komunitaria sira atu labele asina surat ruma kona-ba rai.

Iha biban ne’e hanesan komunidade Agustunho Tavares hateten sira mós prekupa kona-ba rai sira ne’ebé maka nia nain hosi hela hodi ba estranjeiru maibé sira nia oan ka sira nia jerasaun iha hela TL ne’e se maka iha direitu eh rai ne’e partensia ba se, no ema sira ne’ebé halai ba estranjeiru sira fila mai fa’an rai iha TL ne’e kontra lei ka lae.*