TILOMAR-Sekrtáriu estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes iha loron 6 no 7 fulan-Outubro 2015 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira kona-ba problema rai iha suku Maudemo Postu Administrativu Tilomar no suku Zulo postu Administrativu Zumalai Munistipiu Covalima.

Durante hala’o senseblizasaun ba komunidade Membru Governu ne’e husu ba komunidade sira labele ha’o problema kona-ba rai, tanba bainhira iha problema buka atu rezolve ho ulun malirin.

Jaime hateten, bainhira atu koalia kona-ba rai tenki hahuu ho historia, tanba iha tempu portugés fó sertifikadu na’in ba rai hamutuk 5000 resin. Nune’e mós iha tempu Indonesia nian fó sertifikadu na’in ba rai, na’in ba uzu nune’e mós fatin ba negosiu nian ho nia totál 55.000.

“Oras ne’e dadaun ita buka atu rezolve maka hanesan, fatin sira ne’ebé ema okupa tanba situasaun no obrihgasaun hosi forsa indonezia sira tanba sira hakarak populasaun sira tenki konsentra hamutuk iha fatin ida, nune’e bele fasil ba sira hodi bele kontrola iha momentu ne’ebá, ne’e maka hanesan problema boot ida ne’ebé maka buka atu rezolve,” tenik Jaime.

Nia salient mós, ukun-an hanesan liafuan ne’ebé maka sagradu, tanba ne’e ukun-aan tenki ukun sasan ne’ebé maka ita nian rasik, labele ba ukun ema seluk nia sasan eh ema nia hela fatin. Bainhira ba ukun ema seluk nia sasan hanesan mós ba halo invazaun ba ema seluk nia direitu.

Tanba ne’e tuir Jaime, pratika moris loroloron labele ba okupa ema seluk nia sasan, hanesan sidadaun ba nasaun ne’ebé di’ak tenki kumpre lei regra sira ne’ebé maka konsagra ona iha Timór-Leste.

Iha biban ne’e SETP esplika mós kona–ba artigu 54 konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste (RDTL) nian ne’ebé iha sesaun ida hateten ema hotu iha direitu ba rai pedasuk ida, no bele fó ba ema seluk bainhira nia sei moris no mós bainhira mate tuir lei nia lala’ok.

Iha artigu ne’e tuir eis diretór DNTPSC katak, maske garantia sidadaun sira nia direitu ba rai pedasuk ida maibé tenki sai nain ba fatin ne’ebé maka rasik ninian la’ós fatin ne’ebé maka okupa ema seluk nian.

Atu evita hodi ema labele okupa ema seluk nia sasan no hela fatin maka hodi mosu Lei Nú.1/2003 hateten rai no fatin abandonadu ka fatin sira ne’ebé estadu Portugés no estadu Indonesia hosik hela, estadu Timór-Leste liuhosi terras propriedade maka administra provizoriamente.

Jaime hateten, rai pedasuk ne’ebé ema iha diretu maka rai ne’ebé mai hosi eransa ka rai ne’ebé maka sosa hosi ema seluk.

Nune’e iha dekretu lei Nú.19/2004 fó dalan ba okupante sira ne’ebé maka okupa sasan estadu nian ka ema seluk nian fatin sira bele ba rezistu iha Terras Propriedade hodi bele halo kontratu arrendamentu hodi bele selu ba estadu, liuhosi kaixa jerál estadu nian.

Iha seksaun 2 konstituisaun RDTL artigu 54 hateten labele uza propriedade privada hodi estraga fali ninia funsaun sosiál, entaun hanesan rai ne’ebé ema ida nian maibé hosik mamuk no estadu hakarak harii buat ruma ne’ebé bele fó benefisiu ba ema hotu, estadu tenki foti. Maibé dalaruma komunidade sira husu rai ne’e sira nian tanbasa maka estadu tenki foti.

Nia hateten, atu hatan ba ida ne’e mosu tan sesaun 3 ne’ebé hateten, atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indiminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.

Iha seksaun haat hateten, ema sidadaun nasionál deit maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

Bazeia ba arigu sira ne’e, dala ruma hanesan iha Suai iha investór barak maka hakarak mai investe tanba ne’e sira sosa rai, maibé husu ba komuidade sira hodi labele fa’an rai, ba ema seluk, tanba bainhira fa’an rai hanesan mós fa’an jerasaun sira nia futuru.

Iha konstituisaun RDTL iha mos artigu 141, hateten labele halakon rai nia utilidade, tanba nee bainhira iha rai boot labele hosik mamuk, maibe tenki hamosu ninia funsaun sosial hodi halo buat ruma iha rai nia laran.

Nia mos husu ba komunidade sira bainhira halo uma uma nia tatis labele halo uma niatais monu ba ema seluk nia baliza, nune’e mós aifuan sira labele kuda iha baliza, hodi labele hamosu problema iha loron ikus, liu-liu hanesan hudi ho au labele kuda iha baliza tanba nia hanesan aihoris ida ne’ebé maka dalaruma bele halai ba mai iha baliza laran.

Iha biban nee Administradór postu administrativu Tilomar nian husu ba komunidade sira hodi bele rona diadi’ak saida maka hato’o hosi SETP nune’e mós husu ba komunidade sira bainhira mosu problema rai ruma buka hodi bele rezolve ho ulun malirin hodi labele mosu krime iha komunidade nia leet.

Senseblizasaun ne’ebé hala’o durante loron 2 iha Covalima ne’ebé hetan partisipasaun másimu hosi autoridade lokál, liderasa komunitária, komunidade inklui mós hosi parte segunransa ne’e komunidade sira prekupa liu kona-ba rai transmigrasaun no ema sira ne’ebé hanesan sidadaun estranjéiu maibé mai fa’an rai iha Suai.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP